Ρεπορτάζ: Αντώνης Ζήβας
Στα κατεστραμμένα από τον πόλεμο παγωμένα διαμερίσματα του Κιέβου και των μικρότερων πόλεων της Ουκρανίας, οι άνθρωποι παλεύουν καθημερινά για τα στοιχειώδη: φαγητό να γεμίσει το άδειο στομάχι, λίγη θέρμανση, ένα σπίτι που να αντέχει τον χειμώνα.
Οι δουλειές είναι λίγες, οι μισθοί ανύπαρκτοι και η ανέχεια βαραίνει κάθε οικογένεια σαν αόρατες θηλιές που σφίγγουν τον λαιμό.
Σε αυτή την απόλυτη αβεβαιότητα, κάποιοι νέοι – όχι από ιδεολογική επιλογή, αλλά από ανάγκη – βρέθηκαν να μετατρέπονται από την απελπισία τους σε όπλο ξένων δυνάμεων.
Από απλές δουλειές για ένα κομμάτι ψωμί, ο δρόμος τους οδήγησε σε επικίνδυνες αποστολές κατασκοπείας, σε μια αργή αλλά σταθερή παγίδευση που τους καθιστούσε συμμέτοχους σε έναν πόλεμο που ποτέ δεν διάλεξαν.
Στο «κάδρο» της ιστορίας βρίσκονται η 19χρονη Ολένα και ο 22χρονος Μπόγκνταν, ένα νεαρό ζευγάρι που οδηγείται σε δίκη για εσχάτη προδοσία, ως μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου μηχανισμού ρωσικής διείσδυσης στο εσωτερικό της Ουκρανίας.
Η ιστορία ξεκίνησε σχεδόν αθώα: με μια αγγελία σε κανάλι του Telegram με τίτλο «Jobs in Kyiv» που υποσχόταν άμεση πληρωμή για «πολύ εύκολες δουλειές»
Όπως αποκαλύπτει ρεπορτάζ του Politico, η Ρωσία χρησιμοποιεί αγγελίες σε κανάλια του Telegram, προσφέροντας «εύκολα μεροκάματα» με μερικές εκατοντάδες γρίβνιες (σ.σ. το εθνικό νόμισμα της Ουκρανίας) για να στρατολογεί Ουκρανούς, στρέφοντάς τους στη κατασκοπεία και στη συνεργασία με τις ρωσικές μυστικές υπηρεσίες.
Κατάσκοποι για την επιβίωση
Το ζευγάρι συνελήφθη ενώ συνεργαζόταν με ρωσικά δίκτυα για συλλογή πληροφοριών.
Οι αρχικές τους «δουλειές» φαινόταν ακίνδυνες όπως: φωτογράφηση σούπερ μάρκετ και καταγραφή τιμών, αλλά σταδιακά εξελίχθηκαν σε πολύ πιο ριψοκίνδυνες: τοποθέτηση κρυφών καμερών κοντά σε αστυνομικά τμήματα, καταγραφή γραμμών σιδηροδρόμου από όπου διέρχονται φορτία όπλων και, το πιο κρίσιμο, καταγραφή θέσεων αντιαεροπορικής άμυνας γύρω από το Κίεβο.
Ο Μπόγκνταν παραδέχτηκε ότι κατάλαβε πολύ νωρίς πως πίσω από τις «εύκολες δουλειές» βρίσκονταν ρωσικές υπηρεσίες, αλλά συνέχισε, λόγω οικονομικής ανάγκης και φόβου.
Η Ολένα περιγράφει την αίσθηση παγίδας: «δεν σε αφήνουν να “πηδήξεις από το τρένο” τόσο εύκολα», λέει, αναφερόμενη στον κίνδυνο που αισθάνθηκαν όταν σκέφτηκαν να σταματήσουν.
Η τιμή της «δουλειάς» και η απελπισία
Σύμφωνα με ανώνυμο αξιωματούχο της SBU (Ουκρανικής Υπηρεσίας Ασφαλείας), οι πληρωμές διαμορφώνονται ανάλογα με τη δυσκολία της αποστολής: από 400 έως 3 χιλιάδες γρίβνιες, δηλαδή περίπου 8–60 ευρώ ανά «εργασία».
Αυτή η πρακτική, λένε οι ουκρανικές αρχές, δεν έχει ως κύριο κίνητρο την ιδεολογία αλλά την επιβίωση: πολλοί από τους στρατολογημένους είναι άνθρωποι που ζουν με χρέη, χωρίς σταθερό εισόδημα, και βλέπουν αυτές τις «δουλειές» ως μοναδική διέξοδο.
Η «εσωτερική απειλή»– 24 χιλιάδες υποθέσεις εσχάτης προδοσίας
Τα νούμερα που επικαλείται το Politico — μέσω στοιχείων της SBU — είναι ενδεικτικά της έκτασης του προβλήματος:
Περισσότερες από 4.100 υποθέσεις αφορούν κατηγορία για εσχάτη προδοσία.
Πάνω από 2.300 υποθέσεις έχουν ήδη φτάσει στα δικαστήρια.
Το ουκρανικό Κρατικό Γραφείο Ερευνών έχει καταγράψει περίπου 1.500 δικογραφίες προδοσίας σε βάρος δημόσιων λειτουργών, δικαστών, στρατιωτικών, αξιωματούχων. Οι ουκρανικές αρχές θεωρούν ότι η Μόσχα επενδύει σημαντικά σε αυτό το «εσωτερικό μέτωπο»: όχι μόνο με παραδοσιακή κατασκοπεία, αλλά με αξιοποίηση της ψηφιακής «καμπάνιας» μέσω Telegram η οποία εδράζεται κυρίως επάνω στην κοινωνική φτώχεια και τη διάσπαση της εμπιστοσύνης της κοινωνίας.
Η γκρίζα ζώνη της επιβίωσης υπό κατοχή
Η Χάνα Ρασαμαχίνα, επικεφαλής της ΜΚΟ Media Initiative for Human Rights, επισημαίνει ότι δεν είναι όλες οι περιπτώσεις καθαρής προδοσίας:
«Πολλοί από όσους κατηγορούνται για συνεργασία δεν ήταν ιδεολόγοι. Ήταν άνθρωποι που προσπαθούσαν να επιβιώσουν κάτω από ρωσική κατοχή», λέει.
Για τους πιο αδύναμους, η δικαστική διαδικασία είναι εντελώς άνιση: δεν έχουν τους πόρους για έμπειρους δικηγόρους, και πολλοί καταλήγουν να αποδέχονται την ενοχή τους ώστε να μειώσουν τις ποινές τους.
Η ιστορία της Ολένας και του Μπόγκνταν
Για την Ολένα και τον Μπόγκνταν, η «δουλειά» έγινε παγίδα ζωής. Η οικονομική ανέχεια τους έσπρωξε σε ένα δρόμο επικίνδυνο και τώρα έρχονται αντιμέτωποι με κατηγορίες που μπορούν να τους στοιχίσουν έως 15 χρόνια φυλακή.
Όσο αφορούν «τα σχέδια μετά τη φυλακή» είναι πλέον ένα όνειρο που μοιάζει μακρινό, ενώ η ίδια δηλώνει ότι φοβάται πως δεν έχει τρόπο διαφυγής, αν καταφέρει να επιζήσει.
Ο Μπόγκνταν, μάλιστα, εξέφρασε ότι θα προτιμούσε να παραμείνει στη φυλακή, παρά να πολεμήσει ή να συνεργαστεί περισσότερο: «Μίλησα με άλλους κρατούμενους… λένε ότι από εκεί δεν γυρνάς πίσω», λέει.
Η «πρώτη γραμμή» του Telegram
Το Telegram, η εφαρμογή μηνυμάτων που συχνά χαρακτηρίζεται ως «κρυφό εργαλείο συλλογής και διάδοσης πληροφοριών» στον πόλεμο, παίζει κεντρικό ρόλο: σύμφωνα με αναλύσεις, είναι ευέλικτο, προσβάσιμο και προσφέρει κρυπτογραφημένα κανάλια, καθιστώντας το ιδανικό για στρατολόγηση απομακρυσμένων συνεργατών.
Η χρήση του από τη ρωσική πλευρά αποκτά πολλαπλές διαστάσεις: όχι μόνο για τη συλλογή πληροφοριών, αλλά και ψυχολογική στρατηγική, αξιοποίηση της οικονομικής αδυναμίας και στρατολόγηση μέσω των πιο εύπλαστων κοινωνικών στρωμάτων.
Το ρεπορτάζ του Politico αποκαλύπτει μια σκοτεινή, αθέατη διάσταση του πολέμου: μια «σκιώδη» σύγκρουση κατά την οποία η Μόσχα δεν περιορίζεται στους βομβαρδισμούς και την άμεση στρατιωτική δράση. Αξιοποιεί οικονομική κρίση, απογοήτευση και ψηφιακά μέσα για να καλλιεργήσει μέσα στην Ουκρανία «μικρές φωνές» συνεργασίας — νέους που δεν επιλέγουν από ιδεολογία, αλλά από ανάγκη.
Το ανθρώπινο κόστος είναι τεράστιο: όχι μόνο όσοι συλλαμβάνονται πρέπει να πληρώσουν με τη ζωή τους, αλλά ολόκληρη η κοινωνία υποφέρει από την αβεβαιότητα και τη διάβρωση της εμπιστοσύνης.
Και καθώς ο πόλεμος συνεχίζεται, η στρατηγική αυτή δείχνει πως η συγκρότηση συμμαχιών και η κατάληψη της ψυχής της χώρας δεν χρειάζεται πάντα στρατεύματα, αρκεί να στοχεύσεις στην επιβίωση των πιο ευάλωτων.
Και αυτό που κάνει ακόμη πιο εξοργιστικό αυτόν τον πόλεμο στα μάτια του ουκρανικού λαού, είναι οι αποκαλύψεις τις τελευταίες εβδομάδες γύρω από τα σκάνδαλα όπου εμπλέκονται υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι και φίλοι της κυβέρνησης του Κιέβου μέσα στο περιβάλλον του Βολοντίμιρ Ζελένσκι, όπου ενώ ο λαός του, σκοτώνεται, πεινάει και υποφέρει χωρίς να ξέρει τι του ξημερώνει, αυτοί τοποθετούσαν στα ασφαλή τους τους σπίτια μέχρι και… χρυσές τουαλέτες.
Αναπόφευκτα έρχονται στο νου οι στίχοι του μεγάλου ποιητή Γιάννη Ρίτσου από τη «Μπαλάντα του κυρ Μέντιου»: Να σκοτώνονται οι λαοί για τ’ αφέντη το φαΐ…
