Έρευνα: Γιάννης Παναγιωτακόπουλος
Την πολύπαθη Γάζα την γνωρίζουμε τις τελευταίες δεκαετίες από τη μακροχρόνια σύγκρουση μεταξύ Ισραηλινών και Παλαιστινίων αλλά –κυρίως- τα τελευταία δύο χρόνια από τα δεινά της, κατά την ισραηλινή επιχείρηση που διαδέχθηκε την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου του 2023.
Μια ισοπεδωμένη περιοχή, με τα παιδιά και τους κατοίκους της να λιμοκτονούν και πλέον τους νεκρούς της να έχουν ξεπεράσει τις 50.000, είναι η εικόνα που μας έρχεται στο μυαλό, όταν ακούμε το όνομα της ιστορικής πόλης.
Τίποτα από αυτά δεν θυμίζει την παλιά της δόξα, όταν αποτελούσε ένα από τα λαμπρότερα κέντρα κλασικής παιδείας στην Ανατολική Μεσόγειο, με τις σχολές της να είναι ξακουστές σε όλον τον τότε πολιτισμένο κόσμο.
Πόσοι γνωρίζουμε την ιστορία της Γάζας, όταν σε αυτή άνθιζε η ελληνική παιδεία;
Ελληνιστική εποχή
Η πόλη της Γάζας υπήρξε σημαντικό Ελληνιστικό κέντρο με πνευματική ζωή και ακμάζουσα εμπορική δραστηριότητα. Όλη η περιοχή αποτελούσε το Νότιο άκρο της λεγόμενης “Κοίλης Συρίας” (1), για τον έλεγχο της οποίας υπήρχε συνεχής πολεμική διαμάχη μεταξύ των Πτολεμαίων, των Σελευκιδών και του Αντίγονου, με την μάχη της Γάζας να αποτελεί κομβικό σημείο σε αυτό τον ανταγωνισμό. (2)
Παράλληλα με τους Ελληνιστικούς πολιτειακούς θεσμούς που επικράτησαν στην περιοχή, με βάση τα ήθη της εποχής άνθισαν και οι εκπαιδευτικοί θεσμοί, που την περίοδο των επιγόνων του Αλεξάνδρου έλκυαν την καταγωγή τους κυρίως από το Αθηναϊκό κλασικό πρότυπο. Έτσι η “Τριτύς” (γραμματική, ρητορική, φιλοσοφία) και η “Τετρακτύς” (αριθμητική, μουσική, γεωμετρία και αστρονομία), αποτελούσαν την βάση της εκπαίδευσης για τους νέους που είχαν την δυνατότητα να λάβουν “εγκύκλια” παιδεία. (3)
Η “κοινή Ελληνική” που αποτέλεσε τη διεθνή γλώσσα της εποχής (4), έδωσε την δυνατότητα σε ένα περιβάλλον πολυεθνικό και πολυφυλετικό, να έχουν πρόσβαση στην ελληνική παιδεία, εκτός από τους Έλληνες και οι Ιουδαίοι, οι Φιλισταίοι, οι Σύροι, οι Φοίνικες, οι Αιγύπτιοι και όλοι οι υπόλοιποι ντόπιοι λαοί της περιοχής.
Παρ’ όλα αυτά η σκληρή αντι-ιουδαϊκή πολιτική του Αντιόχου Δ’, ο οποίος προσπάθησε να επιβάλει έναν βίαιο εξελληνισμό, σε αντίθεση με τους προκατόχους του και τους Πτολεμαίους που ακολουθούσαν μια ήπια και συμπεριληπτική πολιτική, θα εγείρει το μίσος των ντόπιων Ιουδαίων κατά των ελληνικών ηθών και των εξελληνισμένων συμπατριωτών τους, τους οποίους άρχισαν να αντιμετωπίζουν σχεδόν ως προδότες. Η καταπίεση του Αντιόχου θα οδηγήσει στην επανάσταση των Μακαβαίων, σε μια προσπάθεια των Ιουδαίων να διεκδικήσουν την ανεξαρτησία τους. (5)
Φυσικά δεν άργησαν να ανθίσουν οι σχολές των φιλοσόφων, που ιδρύονταν κυρίως από μαθητές των μεγάλων φιλοσοφικών σχολών της Αλεξάνδρειας, η οποία μαζί με το Μουσείον και την μεγάλη βιβλιοθήκη της που ίδρυσε ο Πτολεμαίος ο Ἀ, αποτελούσε τον φάρο της ελληνικής παιδείας και της επιστήμης για όλη την Ανατολική Μεσόγειο και όχι μόνο. (6)
Μέσα στον ρωμαϊκό κόσμο
Η πτώση του Ελληνιστικού κόσμου και η επικράτηση των ρωμαϊκών λεγεώνων στην περιοχή θα φέρει μια νέα εποχή, η οποία όμως θα αφήσει τους υπάρχοντες εκπαιδευτικούς θεσμούς σχεδόν άθικτους. Η ελληνοφωνία θα συνεχίσει να επικρατεί στο Ανατολικό τμήμα της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και οι φιλοσοφικές και ρητορικές σχολές θα συνεχίσουν την δράση τους.
Η ανάπτυξη του Ρωμαϊκού Δικαίου θα δίνει όλο και μεγαλύτερο χώρο στην ανάπτυξη των Νομικών και Ρητορικών σπουδών. Ακριβώς όπως η Βηρυτός έγινε το κέντρο των ανώτερων νομικών σπουδών, η Γάζα έγινε η πατρίδα των κλασικών και η κορυφαία «πανεπιστημιακή πόλη» για τη φιλοσοφία και τη ρητορική.(7)
Η Ρητορική Σχολή της Γάζας
Η Γάζα αποτέλεσε σημαντικό πνευματικό κέντρο κατά την Ύστερη Αρχαιότητα, ιδιαίτερα από τον 4ο έως τον 6ο αιώνα μ.Χ. Για αυτούς τους αιώνες διαθέτουμε πλούσιες ιστορικές πηγές που μας επιτρέπουν να γνωρίζουμε λεπτομέρειες, ιδίως για τις ρητορικές σχολές που λειτουργούσαν στην πόλη. Η λεγόμενη «Ρητορική Σχολή της Γάζας» δεν ήταν μια τυπική σχολή με αυστηρή δομή, αλλά μάλλον ένα δίκτυο διανοουμένων και δασκάλων που διαμόρφωσαν έναν ιδιαίτερο πολιτισμικό χώρο, συνδυάζοντας την ελληνορωμαϊκή παιδεία με τη χριστιανική σκέψη στη συνέχεια.
Ήδη από τον 4ο αιώνα, η Γάζα είχε φήμη ως κέντρο ρητορικής, όπως αναφέρει ο ρήτορας Λιβάνιος. Ωστόσο, η ακμή της σχολής σημειώνεται κυρίως τον 5ο και 6ο αιώνα, με εξέχουσες μορφές όπως ο Προκόπιος, ο Αινέας και ο Χορίκιος. Η πόλη διέθετε σημαντική βιβλιοθήκη και προσέλκυε φοιτητές από όλη την ανατολική Μεσόγειο, λειτουργώντας ως «πολιτισμική αποικία της Αλεξάνδρειας».
Ο ιστορικός Noυρ Μασαλά αναφέρει, ότι η Ρητορική Σχολή στη Γάζα βοήθησε να μετατραπεί η Ρωμαϊκή – Βυζαντινή Παλαιστίνη σε «ένα από τα πιο σημαντικά κέντρα μάθησης και πνευματικής δραστηριότητας στην Ύστερη Αρχαιότητα», επισκιάζοντας ακόμη και άλλες μεγάλες πόλεις στην περιοχή της Μεσογείου, όπως την Αθήνα και την Αλεξάνδρεια. Ο ίδιος γράφει ότι η «ήπια δύναμη», που αντιπροσώπευε η σχολή και η Βιβλιοθήκη της Καισάρειας-Παλαιστίνης την εποχή εκείνη, πρόσφεραν στην Παλαιστίνη έναν βαθμό τοπικής αυτονομίας. (8)
Η βίαιη επιβολή του Χριστιανισμού
Η προσήλωση της μεγάλης πλειοψηφίας των κατοίκων της στις παγανιστικές παραδόσεις συνεχίστηκε και κατά την πρώιμη βυζαντινή περίοδο, με τους Γαζαίους να χαιρετίζουν με ενθουσιασμό τις αντιχριστιανικές πρωτοβουλίες του Ιουλιανού (9). Ο Λιβάνιος θαυμάζει τις ρητορικές σχολές της Γάζας, ενώ ο Γρηγόριος ο Θεολόγος μαρτυρεί ότι μελέτησε τη ρητορική στα σχολεία που ανθούσαν στην περιοχή της.(10)
Η άφιξη του επισκόπου Πορφυρίου στην πόλη το 395 μ.Χ. αντιμετωπίστηκε με εχθρότητα από τη μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων, που παρέμεναν πιστοί στις αρχαίες θρησκείες, με τα παγανιστικά ιερά της πόλης να λειτουργούν κανονικά, παρά τις σχετικές απαγορεύσεις (11). Η δεκαετής αναβλητικότητα της κεντρικής εξουσίας να επιβάλει τα αντιπαγανιστικά διατάγματα σε μία από τις τελευταίες εστίες της αρχαίας θρησκείας, εξηγούταν μεν από την πρόθεση να μην επηρεαστεί η εμπορική ζωή της πόλης, με τις αντίστοιχες φορολογικές προσόδους που αυτή συνεπαγόταν, εκάμφθη όμως με τον καιρό μπροστά στην επιμονή του Πορφυρίου, που εν τέλει βρήκε στο πρόσωπο της αυτοκράτειρας Ευδοξίας τον άνθρωπο που προώθησε δυναμικά τα αιτήματά του.
Σύμφωνα με τον Μάρκο τον Διάκονο, στην τελική απόφαση για βίαιη επιβολή της καταστροφής των αρχαίων ναών, έπαιξαν σημαντικό ρόλο οι βίαιες επιθέσεις Παγανιστών κατά μελών της μικρής χριστιανικής μειονότητας της πόλης.(12)
Το 402 μ.Χ. με αυτοκρατορική εντολή πυρπολείται ο ναός του θεού Μάρνα και καταστρέφονται τα παγανιστικά ιερά, μαζί με όσα είδωλα και παγανιστικά «μαγικά» βιβλία βρέθηκαν σε οικίες κατοίκων. Η βίαιη επιβολή αλλά και η ένταση που ακολούθησε, θα προκαλέσει μεταξύ άλλων κάμψη των κλασικών σπουδών, με τις σχολές της πόλης να κλείνουν ή να υπολειτουργούν για ένα χρονικό διάστημα.(13)
Η ανάκαμψη των κλασικών σπουδών
«Η ανατολή του 5ου αιώνα βρίσκει την εκχριστιανισμένη πλέον πόλη της Γάζας σε τροχιά πνευματικής ανόδου. Στους αιώνες που ακολουθούν η Γάζα εξελίσσεται σταδιακά σε ένα από τα αξιολογότερα κέντρα των ελληνικών και χριστιανικών γραμμάτων σε ολόκληρη την Ανατολική λεκάνη της Μεσογείου. Η Σχολή της Γάζας στελεχώνεται, κατά τη διάρκεια του 5ου -6ου αιώνα, από μία πλειάδα επιφανών πνευματικών ανθρώπων, οι οποίοι έχουν σπουδάσει ρητορική και φιλοσοφία στις μεγάλες σχολές της ελληνιστικής Ανατολής και είναι στο σύνολό τους φορείς της ελληνικής παιδείας. Οι λόγιοι αυτοί, μολονότι έχουν ασπαστεί τη νέα χριστιανική πίστη και αγωνίζονται για τη διάδοση των βασικών αρχών της χριστιανικής διδασκαλίας, ταυτόχρονα προωθούν στη Σχολή της Γάζας τον ελληνικό φιλοσοφικό στοχασμό και τον ελληνικό τρόπο σκέψης».(14)
Ψηφιδωτά της ύστερης αρχαιότητα στη Γάζα
Σπουδαίοι δάσκαλοι της σχολής, με βαθιά κλασική μόρφωση, υπήρξαν οι Προκόπιος ο Γαζαίος, ο Χορίκιος, ο Αινείας, ο Μάρκος ο Διάκονος, ο Ζαχαρίας ο Σχολαστικός, ο Τιμόθεος ο Γραμματικός κ.ά., οι δε σπουδές στη ρητορική και στη φιλοσοφία εμφάνιζαν μία καταφανή κλίση προς τον Πλατωνισμό.(15)
Ο Αινείας
Ο Αινείας, που θεωρείται ο κορυφαίος από τους διδασκάλους της σχολής της Γάζας, της οποίας διετέλεσε διευθυντής, μαθήτευσε δίπλα στον νεοπλατωνικό φιλόσοφο Ιεροκλή στην Αλεξάνδρεια, όπου κατέφευγαν πολλοί Γαζαίοι για να ολοκληρώσουν τις σπουδές τους (16). Υπήρξε εθνικός το θρήσκευμα που στην πορεία ασπάστηκε τον Χριστιανισμό. Συνέγραψε το φιλοσοφικό έργο «Θεόφραστος», στο οποίο πραγματεύεται το ζήτημα της αθανασίας της ψυχής στα πρότυπα των πλατωνικών διαλόγων, χρησιμοποιώντας ως πηγές τα πλατωνικά έργα Πολιτεία, Φαίδων, Φαῖδρος, Γοργίας, Πρωταγόρας, Τίμαιος.(17)
«Εις πολλά σημεία αντιγράφει τον Πλωτίνον κατά λέξιν. Αλλ’ επίσης ακολουθεί τας περί ύλης και μορφής αντιλήψεις του Αριστοτέλους»(18). Ο Δημοσθένης Ρούσσος παραθέτει κατάλογο φιλοσοφικών αποφθεγμάτων που χρησιμοποιεί ο Αινείας στο έργο του, και τα οποία έχει πάρει σχεδόν αυτούσια από τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνο. (19)
Ο Αινείας ακολουθώντας το παράδειγμα των Καππαδοκών Πατέρων και επηρεασμένος κυρίως από τη διδασκαλία του Γρηγορίου Νύσσης για τη θεϊκή καταγωγή της ανθρώπινης ψυχής, θα αντικρούσει με φιλοσοφικά επιχειρήματα τις νεοπλατωνικές θεωρίες σχετικά με την αιωνιότητα του κόσμου.
Ο Προκόπιος
Ο Προκόπιος (465–529 μ.Χ.) που διαδέχθηκε τον Αινεία στη διεύθυνση της σχολής της Γάζας, υπήρξε ξακουστός ρητοροδιδάσκαλος, με πλούσιο φιλοσοφικό και θεολογικό έργο. Συνέγραψε έργα σε διάφορα λογοτεχνικά είδη, σε αυτόν δε πιστώνεται η πατρότητα του φιλολογικού είδους των «Σειρών». Από τα έργα του σώζονται 166 επιστολές, 7 μελέτες, 3 διαλέξεις και 4 ηθοποιίες. Το περιεχόμενο των μελετών του προέρχεται από την ελληνική μυθολογία και φιλοσοφία και πηγές του φαίνονται να είναι ο Ησίοδος, ο Λουκιανός, ο Αφθόνιος και ο Όμηρος (20).
Στον Προκόπιο ανήκει και το έργο Αντιρρήσεις εις τα Πρόκλου θεολογικά κεφάλαια, το οποίο αν και έχει χαθεί, φαίνεται ότι επηρέασε τον χριστιανικό στοχασμό τουλάχιστον μέχρι τον 12ο αιώνα.(21)
Ο Ζαχαρίας
Μαθητής επίσης του Αινεία και αδελφός του Προκοπίου υπήρξε ο Ζαχαρίας ο Σχολαστικός, ο οποίος γεννήθηκε στη Μαϊουμά της Παλαιστίνης, σπούδασε ρητορική και φιλοσοφία στη Γάζα και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Νομική σχολή της Βηρυτού. Άσκησε το επάγγελμα του νομικού στην Κωνσταντινούπολη, γι’ αυτό και έλαβε την προσωνυμία Σχολαστικός, στη συνέχεια δε εξελέγη επίσκοπος Μυτιλήνης.(22)
Συνέγραψε διάλογο στα πρότυπα του Θεόφραστου του δασκάλου του, στον οποίο ο Ζαχαρίας απευθύνεται στον εθνικό φιλόσοφο Αμμώνιο τον Ερμείου και αντικρούει τις απόψεις του περί αϊδιότητος του κόσμου. Οι πηγές από τις οποίες αντλεί τα επιχειρήματά του είναι ο Πλάτωνας, ο Αριστοτέλης, οι Νεοπλατωνικοί, ο Μέγας Βασίλειος και ο Γρηγόριος Νύσσης.(23)
«Ο Ζαχαρίας φαίνεται να γνωρίζει πολύ καλά τη φιλοσοφία του Πλάτωνος και του Αριστοτέλη στα σχετικά με το θέμα του διαλόγου του σημεία. Ξέρει τον Τίμαιο, τον Φαίδωνα, τον Φαῖδρο, καθώς και τις θεωρίες του Αριστοτέλη για τα αίτια, το δυνάμει, την ενεργεία, τη μορφή, την ύλη, καθώς και την κριτική που άσκησε στις πλατωνικές ιδέες» (24). Επιπλέον συνέγραψε Εκκλησιαστική Ιστορία καθώς και σημαντικές βιογραφίες.
Ο Χορίκιος
Ένας εκ των τελευταίων εκπροσώπων της σχολής της Γάζας ήταν ο Χορίκιος, που υπήρξε μαθητής του Προκοπίου. Του αποδίδονται 4 εγκώμια, 1 επαινετικός λόγος, 25 διαλέξεις, 12 μελέτες και ένας επιτάφιος για τον δάσκαλό του. «Τα έργα του Χορίκιου, ως σοφιστού, ήσαν λίαν γνωστά, ώστε ο Φώτιος επαινεί το σαφές και καθαρό του ύφος, τον χαρακτήρα, την ηθική και την χριστιανική του πίστη, παρά το ότι δεν ήτο εύλογη και ελκυστική η ανάμειξη ειδωλολατρικών και χριστιανικών στοιχείων εις τα έργα του». (25)
Ο Τιμόθεος ο Γαζαίος
Χαρακτηριστική επίσης πνευματική μορφή της Σχολής της Γάζας ήταν ο Τιμόθεος ο Γαζαίος, ο οποίος μαθήτευσε δίπλα στον Αλεξανδρινό γραμματικό Ώραπόλλωνα και στον Ωρίωνα του Θηβαίου. (26)
Ασχολήθηκε κυρίως με τη γραμματική και τη σύνταξη, συντάσσοντας μελέτες σχετικές με την ορθογραφία και τον συλλαβισμό, αντλώντας στοιχεία και από τον Ηρωδιανό. (27)
Επίσης, «έμεινε στην ιστορία των θετικών επιστημών του Βυζαντίου, ως ο πρώτος συγγραφέας μίας πραγματείας με θέμα τη ζωολογία» (28), η οποία σώζεται αποσπασματικά. Σε εγχειρίδιο για τη ζωολογία που συντάχθηκε με εντολή του Κωνσταντίνου Ζ’ του Πορφυρογέννητου, βρίσκουμε απόσπασμα από το έργο του Τιμοθέου που παρουσιάζει είκοσι γένη ίππων. Εκεί φαίνεται ότι μεταξύ άλλων ο Γαζαίος επιστήμονας χρησιμοποιεί ως πηγές τα Γεωγραφικά του Στράβωνα, τα Κυνηγετικά του Οππιανού, τα Ιππιατρικά Άρθρα του Αψύρτου, την Historia Naturalis του Πλινίου, κ.ά. (29)
Ο Ισίδωρος ο Γαζαίος
Από τη Γάζα καταγόταν και ένας από τους τελευταίους φιλοσόφους της Ακαδημίας των Αθηνών, ο Ισίδωρος ο Γαζαίος. Η διδασκαλία του βρέθηκε στον αντίποδα των διδασκάλων της Σχολής της Γάζας κατά την εποχή του και αποφάσισε να εγκαταλείψει τη εκχριστιανισμένη πλέον γενέτειρά του για να βρεθεί στην Αθήνα που αποτελούσε το τελευταίο προπύργιο του Παγανισμού.
«Ο εκχριστιανισμός του πληθυσμού της Γάζας, μολονότι οδήγησε αναπόφευκτα στην εκρίζωση μίας μακράς εθνικής παράδοσης αιώνων, στάθηκε, ωστόσο, τα χρόνια που ακολούθησαν, αφορμή για την ανάδειξη μίας πλειάδας επιφανών πνευματικών ανθρώπων, οι οποίοι με το συγγραφικό τους έργο και τη διδασκαλία τους, κατέστησαν τη Σχολή της Γάζας, ένα ακμάζον κέντρο Παιδείας με διεθνή ακτινοβολία. Παράλληλα οι συγκεκριμένοι λόγιοι, «Έλληνες κατά τον πολιτισμό και την παιδεία και χριστιανοί κατά την πίστη», όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο καθηγητής Β. Τατάκης, συνέβαλαν αποφασιστικά στην προώθηση των ελληνικών και χριστιανικών γραμμάτων και ταυτόχρονα στον εξελληνισμό της χριστιανικής παράδοσης. Η λαμπρή ωστόσο πνευματική πορεία της Σχολής της Γάζας, διάρκειας ενάμιση περίπου αιώνα (μέσα 5ου – τέλη 6ου αιώνα) ανακόπτεται κατά το α’ μισό του 7ου αιώνα από την αραβική κατάκτηση της περιοχής». (30)
Στη συνέχεια, οι βιβλιοθήκες της περιοχής αλλά και η παιδεία των κατοίκων της, θα τροφοδοτήσουν μια νέα αναγέννηση της φιλοσοφίας και της επιστήμης, μέσα από το κίνημα των ελληνοαραβικών μεταφράσεων των αρχαίων φιλοσόφων αλλά και μέσα από την αραβική αναγέννηση που προϋπήρξε της δυτικοευρωπαϊκής. Όμως όλα αυτά θα τα δούμε σε ένα άλλο αφιέρωμα.
Πηγές – Βιβλιογραφία
1. Εγκυκλοπαίδεια ΠΑΠΥΡΟΣ –ΛΑΡΟΥΣ, Εταιρεία Εγκυκλοπαιδικών Εκδόσεων, Αθήνα 1964, τόμος 8, σελ. 655.
2. Εμμ. Μακρογιαννάκης, “Διάσπαση του κράτους του Μ. Αλεξάνδρου. Δημιουργία των Ελληνιστικών κρατών”, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών, Παραπολιτικά Εκδόσεις Α.Ε., 2015, τόμος 11, σελ. 18.
3. Κυριάκος Τσαντσάνογλου, “Ο πολιτισμός της Ελληνιστικής εποχής – Παιδεία”, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών, Παραπολιτικά Εκδόσεις Α.Ε., 2015, τόμος 13, σελ. 30 -39.
4. Νικόλαος Ανδριώτης, “Ο πολιτισμός της Ελληνιστικής εποχής – Γλώσσα”, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτικής Αθηνών, Παραπολιτικά Εκδόσεις Α.Ε., 2015, τόμος 13, σελ. 20-28.
5. Ιώσηπος, Ιουδαϊκή Αρχαιολογία, 12.246–264.
6. De Lacy O’Leary D.D., Πώς πέρασε η ελληνική γνώση στους Άραβες, εκδόσεις Εκάτη, Αθήνα 2010, σελ. 39.
7.Masalha Nur, Palestine Across Millennia: A History of Literacy, Learning and Educational Revolutions. Bloomsbury Publishing, 2024, σελ. 81–88. / Westberg, David “The Letter Collection of Procopius of Gaza”. In Sogno, Christiana Storin, Bradley K.; Watts, Edward J. (eds.). Late antique letter collections: a critical introduction and reference guide Univers. of Calif. Press., 2024, σελ. 400.
8.Masalha Nur, Palestine : a four thousand year history, London, 2018, σελίδες 40–41.
9.Soliman Sameh Farouk, Τα Ελληνικά Γράμματα εις τας Ανατολικάς επαρχίας του Βυζαντίου κατά τους δύο πρώτους αιώνας της Αραβοκρατίας (Ζ’&Η’), Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνων, Φιλοσοφική Σχολή, Τμήμα Φιλολογίας, Τομεύς της Βυζαντινής Φιλολογίας και Λαογραφίας, Αθήνα 2007, σελ. 72.
10.Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος 7, 6, 2, 3-4.
11.Mango Cyril, Βυζάντιο, η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης, εκδόσεις Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2002, σελ. 109 –110.
12.Μάρκου Διακόνου, Βίος Ἁγίου Πορφυρίου ἐπισκόπου Γάζης, εκδόσεις Ζήτρος, Αθήνα 2003, κεφ. 22-23.
13.Soliman Sameh Farouk, αυτόθι, σελ. 72.
14. Δημητρίου Π. Χατζηκακίδη, Οἱ ἀνώτατες σχολές θεωρητικῆς παιδείας στήν πρώιμη βυζαντινή περίοδο 4ος–8ος αἰ. μ.Χ., Διδακτορική Διατριβή στή Σχολή Ἀνθρωπιστικῶν Ἐπιστημῶν τοῦ Πανεπιστημίου Αἰγαίου, Ρό-δος 2011, σελ. 231
15. Νεότερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου: Τόμος «Το Αρχαῖον Ελληνικόν Πνεύμα», Αθήναι 1977, σελ. 142.
16. Cl. Downey, «Gaza in the early sixth century», University of Oklahoma Press, Oklahoma 1963, σελ. 107 – 108.
17. Αἰνείας ὁ Γαζαῖος, «Θεόφραστος, ἤτοι περί ἀθανασίας ψυχῶν καί ἀνα-στάσεως σωμάτων διάλογος», G.P. Migne, PATROLOGIA GRAECA – Ἑλληνική Πατρολογία, Κέντρον Πατερικών Εκδόσεων, Αθήνα 1994, τόμος 85.
18. Νεότερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου: Τόμος «Το Ἀρχαίον Ελληνικόν Πνεύμα», Αθήναι 1977, σελ. 142.
19. Δημοσθένους Ρούσσου, Τρεῖς Γαζαῖοι: Συμβολαί εἰς τήν ἱστορίαν τῆς φιλοσοφίας τῶν Γαζαίων, Ἐναίσιμος διατριβή ἐπιδοθεῖσα τή φιλοσοφική σχολή τοῦ πανεπιστημίου τῆς Λειψίας ἐπί ἀπονομή τῆς τοῦ διδάκτορος ἐπωνυμίας, Ἐν Κωνσταντινουπόλει: Ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ Τυπογραφείου, 1893, σελ. 32 -38.
20. Soliman Sameh Farouk, αὐτόθι, σελ. 75.
21. Δημοσθένους Ρούσσου, αυτόθι, σελ. 59.
22. Δημητρίου Π. Χατζηκακίδη, αὐτόθι, σελ. 234.
23. Νεότερον Εγκυκλοπαιδικόν Λεξικόν του Ηλίου: Τόμος «Το Αρχαιον Ελληνικόν Πνευμα», Αθήναι 1977, σελ. 142.
24. Β.Ν. Τατάκη, «Η βυζαντινή φιλοσοφία», Εταιρεία Σπουδών Νεοελλη-νικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, Αθήνα 1977, σελ. 51.
25. Soliman Sameh Farouk, αυτόθι, σελ. 77.
26. N. G. Wilson, Οἱ Λόγιοι στό Βυζάντιο, ἐκδόσεις Καρδαμίτσα, Ἀθήνα 1991, σελ. 67.
27. H. Hunger, Βυζαντινή Λογοτεχνία, τόμ. α΄, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνι¬κής Τραπέζης, Αθήνα 2010, σελ. 387.
28. Στράτος Θεοδοσίου – Μάνος Δανέζης, «Στα χρόνια του Βυζαντίου, οι θε-τικοί επιστήμονες, γιατροί, χρονολόγοι καί αστρονόμοι», εκδόσεις Δίαυ-λος, Αθήνα 2010, σελ. 334.
29. Soliman Sameh Farouk, αὐτόθι, σελ. 80.
30. Δημητρίου Π. Χατζηκακίδη, αυτόθι, σελ. 237.
