Το διεθνές σύστημα βρισκόταν ανέκαθεν σε κατάσταση ρευστότητας, όμως οι απαρχές του εικοστού πρώτου αιώνα χαρακτηρίζονται από μία επιτάχυνση γεωπολιτικών, οικονομικών, τεχνολογικών και οικολογικών μεταβολών, οι οποίες φαίνεται να αναθεωρούν τους κανόνες της παγκόσμιας πολιτικής. Η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022 και η εμπλοκή του ΝΑΤΟ στη σύγκρουση, η ταχύτατη άνοδος της Κίνας σε παγκόσμιο επίπεδο, ο εντεινόμενος ανταγωνισμός ΗΠΑ–Κίνας, οι περιφερειακοί πόλεμοι στη Μέση Ανατολή και την Αφρική, ο αυξανόμενος ρόλος των αναδυόμενων δυνάμεων στην Αφρική και τη Λατινική Αμερική, οι ανατρεπτικές συνέπειες της κλιματικής αλλαγής και ο επαναστατικός ρυθμός εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης αποτελούν ορισμένες μόνο από τις εξελίξεις που υποδηλώνουν ότι η παγκόσμια τάξη που διαμορφώθηκε μετά το 1945 ενδέχεται να αποσυντίθεται.
Οι μεταβολές αυτές εγείρουν θεμελιώδη ερωτήματα: Υφίσταται το διεθνές σύστημα μία ποιοτική μεταμόρφωση αντί για μια σταδιακή προσαρμογή; Είμαστε μάρτυρες μιας επανάστασης στην παγκόσμια πολιτική και, αν ναι, ποιες δυνάμεις την κινούν;
Το παρόν κείμενο υποστηρίζει ότι, αν και το διεθνές σύστημα δεν βρίσκεται ακόμη σε πλήρη επαναστατική μετάβαση, συγκρίσιμη με εκείνη που ακολούθησε τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο ή την κατάρρευση της μεταψυχροπολεμικής τάξης, εντούτοις υφίσταται βαθιές ποιοτικές αλλαγές. Οι δυνάμεις που ωθούν αυτή τη μεταμόρφωση είναι πολυδιάστατες: η σχετική παρακμή της αμερικανικής ηγεμονίας και η άνοδος της πολυπολικότητας· η ανατρεπτική επίδραση της οικονομικής παγκοσμιοποίησης, της τεχνολογικής καινοτομίας και της κλιματικής αλλαγής· και η επανεμφάνιση της ιδεολογίας και της ταυτότητας στην παγκόσμια πολιτική. Συνολικά, οι παράγοντες αυτοί υπονομεύουν τη φιλελεύθερη τάξη πραγμάτων μετά το 1991 και οδηγούν προς ένα πιο κατακερματισμένο και αμφισβητούμενο διεθνές σύστημα.
Θεωρητικές Παρατηρήσεις: Τι Συνιστά Ποιοτική Αλλαγή στην Παγκόσμια Πολιτική;
Για να κριθεί αν η τρέχουσα συγκυρία συνιστά «επανάσταση» στις διεθνείς σχέσεις, πρέπει πρώτα να αποσαφηνιστεί τι σημαίνει ποιοτική αλλαγή στην παγκόσμια τάξη. Στη βιβλιογραφία, οι επαναστάσεις στην παγκόσμια πολιτική νοούνται συνήθως ως στιγμές κατά τις οποίες οι οργανωτικές αρχές του συστήματος αναδιαμορφώνονται ριζικά. Κλασικά ιστορικά ορόσημα το καταδεικνύουν: η Ειρήνη της Βεστφαλίας (1648) θεσμοθέτησε την αρχή της κρατικής κυριαρχίας· το Συνέδριο της Βιέννης (1815) εγκαθίδρυσε ένα πολυπολικό «Συναυλιακό Σύστημα της Ευρώπης»· η μεταπολεμική περίοδος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου παρήγαγε μια διπολική τάξη υπό την κυριαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών και της Σοβιετικής Ένωσης· και το τέλος του Ψυχρού Πολέμου το 1991 εγκαινίασε την αμερικανική μονοπολικότητα και τη φιλελεύθερη διεθνή τάξη.
Υπό αυτή την έννοια, η ποιοτική αλλαγή υπερβαίνει τις απλές μεταβολές στην κατανομή ισχύος· αφορά μετασχηματισμούς στους κανόνες, τα θεσμικά πλαίσια και τις δομές εξουσίας που στηρίζουν το ίδιο το διεθνές σύστημα. Με βάση αυτόν τον ορισμό, το σημερινό σύστημα παρουσιάζει πολλαπλά σημάδια επικείμενης μεταμόρφωσης, ακόμη κι αν τα περιγράμματα της νέας τάξης παραμένουν ασαφή.
Η Παρακμή της Αμερικανικής Ηγεμονίας και η Άνοδος της Πολυπολικότητας
Κεντρικός παράγοντας της τρέχουσας συστημικής αλλαγής είναι η διάβρωση της αμερικανικής μονοπολικής κυριαρχίας. Η «μονοπολική στιγμή» της δεκαετίας του 1990, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες φάνταζαν ασυναγώνιστες στρατιωτικά, οικονομικά και ιδεολογικά, έχει πλέον δώσει τη θέση της σε ένα σαφώς πιο ανταγωνιστικό περιβάλλον. Πολλαπλές δυναμικές καταδεικνύουν αυτή τη μετατόπιση:
Η Άνοδος της Κίνας: Η ραγδαία οικονομική ανάπτυξη της Κίνας και ο συνεχής εκσυγχρονισμός των ενόπλων δυνάμεών της την έχουν καταστήσει ισότιμο ανταγωνιστή των ΗΠΑ. Πρωτοβουλίες όπως το Belt and Road Initiative (BRI) και θεσμοί όπως η Ασιατική Τράπεζα Επενδύσεων σε Υποδομές (AIIB) αποτυπώνουν την πρόθεση του Πεκίνου να αναμορφώσει τη διεθνή οικονομική διακυβέρνηση. Η Κίνα προβάλλει τη λεγόμενη «νομιμοποίηση μέσω απόδοσης» —την ικανότητα του κράτους να προσφέρει ανάπτυξη, σταθερότητα και κοινωνική συνοχή— ως κεντρικό άξονα πολιτικής νομιμότητας, αμφισβητώντας το δυτικό πρότυπο που στηρίζεται στις ελεύθερες εκλογές και τα ατομικά δικαιώματα.
Ο Ρωσικός Πραγματισμός: Ενώ το Πεκίνο προωθεί ένα αναπτυξιακό μοντέλο βασισμένο στην αποτελεσματικότητα και τη σταθερότητα, η Μόσχα αυτοτοποθετείται ως ιδεολογικό και γεωπολιτικό αντίβαρο στη φιλελεύθερη δημοκρατία, προβάλλοντας την κυριαρχία, την παράδοση και την κεντρική εξουσία. Η ρωσική επιθετικότητα από το 2008 και ιδίως μετά το 2014, καθώς και η «ειδική στρατιωτική επιχείρηση» του 2022 στην Ουκρανία, συνιστούν ανοιχτή αμφισβήτηση των δυτικών κανόνων. Η Μόσχα δεν επιδιώκει παγκόσμια κυριαρχία αλλά αναθεώρηση των δυτικοκεντρικών κανόνων που θεωρεί απαράδεκτους.
Οι Αναδυόμενες Δυνάμεις: Κράτη όπως η Ινδία, η Βραζιλία, η Τουρκία και η Σαουδική Αραβία υιοθετούν πιο αυτόνομες εξωτερικές πολιτικές, επιδιώκοντας ισορροπία μεταξύ των μεγάλων δυνάμεων και διεκδικώντας μεγαλύτερη εκπροσώπηση στη διεθνή διακυβέρνηση. Η πρόσφατη διεύρυνση των BRICS (με την ένταξη χωρών όπως η Αίγυπτος και το Ιράν) αποκαλύπτει τη δυσαρέσκεια έναντι των δυτικοκρατούμενων θεσμών. Πολλές αναδυόμενες χώρες θεωρούν τις ΗΠΑ και την Ευρώπη παρεμβατικές και υποκριτικές —προωθώντας δημοκρατία ενώ παραβιάζουν την κυριαρχία άλλων, όπως στο Ιράκ, τη Λιβύη και το Αφγανιστάν. Με την προσέγγιση προς το Πεκίνο και τη Μόσχα, ενισχύουν τη διαπραγματευτική τους ισχύ έναντι της Δύσης.
Οι εξελίξεις αυτές δεν συνιστούν επιστροφή στη διπολικότητα του Ψυχρού Πολέμου, αλλά την ανάδυση μιας «πολύπλοκης πολυπολικότητας», όπου συνυπάρχουν πολλαπλά κέντρα ισχύος. Η πολυπολικότητα αυτή συνιστά ποιοτική αλλαγή, καθώς υπονομεύει τη φιλελεύθερη ιεραρχική τάξη που βασιζόταν στην αμερικανική πρωτοκαθεδρία.
Η Παγκοσμιοποίηση υπό Πίεση και ο Κατακερματισμός της Οικονομικής Τάξης
Μία ακόμη δύναμη αναδιαμόρφωσης του διεθνούς συστήματος είναι η κρίση —ή καλύτερα η «πολυκρίση»— της παγκοσμιοποίησης. Για δεκαετίες, η φιλελεύθερη τάξη στηριζόταν στην υπόθεση ότι η οικονομική αλληλεξάρτηση θα ευνοούσε την ειρήνη και την ευημερία. Ωστόσο, η παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, οι ανατροπές που προκάλεσε η πανδημία COVID-19 και η «εργαλειοποίηση» των αλυσίδων εφοδιασμού έχουν διαβρώσει την πίστη στην παγκοσμιοποίηση.
- Γεωοικονομία και Κατακερματισμός: Ο ανταγωνισμός ΗΠΑ–Κίνας έχει οδηγήσει σε τάσεις «αποσύζευξης» (decoupling), ιδίως σε τομείς υψηλής τεχνολογίας όπως τα ημιαγωγά, το 5G και η τεχνητή νοημοσύνη. Η χρήση της ενέργειας και των τροφίμων ως γεωπολιτικών όπλων, όπως φάνηκε μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, δείχνει πως η αλληλεξάρτηση μετατρέπεται ολοένα περισσότερο σε μέσο καταναγκασμού.
- Ανθεκτικότητα και Περιφερειοποίηση: Τα κράτη στρέφονται προς το «friend-shoring» και τις περιφερειακές εμπορικές συμφωνίες αντί της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς. Αυτή η τάση καταδεικνύει την αναδιοργάνωση της παγκόσμιας οικονομίας σε ανταγωνιστικές σφαίρες επιρροής.
Ο κατακερματισμός αυτός σηματοδοτεί την απομάκρυνση από την παγκοσμιοποίηση που στήριζε τη μεταψυχροπολεμική τάξη, συνιστώντας έτσι ποιοτική μετατόπιση στο διεθνές σύστημα.
Τεχνολογική Ανατροπή και η Τέταρτη Βιομηχανική Επανάσταση
Η τεχνολογική μεταμόρφωση αποτελεί άλλον έναν κινητήριο παράγοντα συστημικής αλλαγής. Οι καινοτομίες στην τεχνητή νοημοσύνη, τη βιοτεχνολογία, τους κβαντικούς υπολογιστές και την εξερεύνηση του διαστήματος μεταβάλλουν την ισορροπία ισχύος, τη φύση του πολέμου και τον ίδιο τον κοινωνικό ιστό.
- ΤΝ και Στρατιωτικός Ανταγωνισμός: Η τεχνητή νοημοσύνη αναδιαμορφώνει τον στρατηγικό ανταγωνισμό, με τις ΗΠΑ και την Κίνα να επιδιώκουν κυριαρχία στον τομέα αυτό. Τα συστήματα επιτήρησης και τα αυτόνομα οπλικά συστήματα εγείρουν ηθικά και νομικά ζητήματα που οι υπάρχοντες διεθνείς θεσμοί αδυνατούν να αντιμετωπίσουν.
- Κυβερνοασφάλεια: Οι κυβερνοεπιθέσεις, οι εκστρατείες παραπληροφόρησης και η ψηφιακή κατασκοπεία θολώνουν τα όρια μεταξύ πολέμου και ειρήνης, προκαλώντας αναθεώρηση της έννοιας της κυριαρχίας.
- Κοινωνικές Επιπτώσεις: Η τεχνολογική ανατροπή εντείνει τις ανισότητες, την αποδιάρθρωση της εργασίας και την πολιτική πόλωση —εξελίξεις που αντανακλώνται και στη διεθνή σκηνή.
Οι δυναμικές αυτές συνιστούν δομική μεταβολή ανάλογη με τις βιομηχανικές επαναστάσεις προηγούμενων αιώνων, γεγονός που υποδηλώνει βαθιά ποιοτική αλλαγή στην παγκόσμια πολιτική.
Κλιματική Αλλαγή και Περιβαλλοντική Κρίση
Ίσως ο πλέον καθοριστικός παράγοντας συστημικού μετασχηματισμού είναι η κλιματική αλλαγή. Σε αντίθεση με τις προγενέστερες προκλήσεις, που αφορούσαν ανταγωνισμό ισχύος μεταξύ κρατών, η κλιματική κρίση είναι πλανητική, υπερβαίνει τα εθνικά σύνορα και απειλεί τα θεμέλια της ανθρώπινης ασφάλειας.
- Επιπτώσεις στην Ασφάλεια: Η άνοδος της στάθμης της θάλασσας, η ερημοποίηση και τα ακραία καιρικά φαινόμενα προκαλούν μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών, επισιτιστική ανασφάλεια και ανταγωνισμό για περιορισμένους πόρους. Οι πιέσεις αυτές οξύνουν τις συγκρούσεις σε εύθραυστες περιοχές, όπως το Σαχέλ και η Νότια Ασία.
- Γεωπολιτική Διάσταση: Ο ανταγωνισμός για τα κρίσιμα ορυκτά που απαιτούνται για τις πράσινες τεχνολογίες (λίθιο, κοβάλτιο, σπάνιες γαίες) προσδίδει νέα διάσταση στην παγκόσμια αντιπαλότητα. Τα κράτη επιδιώκουν να εξασφαλίσουν τις εφοδιαστικές αλυσίδες, συχνά σε πολιτικά ασταθείς περιοχές.
- Πρόκληση Διακυβέρνησης: Οι διεθνείς θεσμοί αδυνατούν να ανταποκριθούν επαρκώς, αποκαλύπτοντας την αναντιστοιχία μεταξύ παγκόσμιων προβλημάτων και κρατοκεντρικών δομών διακυβέρνησης.
Η περιβαλλοντική κρίση αποτελεί συστημικό σοκ που αμφισβητεί τη λογική της κυριαρχίας και της εδαφικότητας —τους θεμέλιους λίθους της Βεστφαλιανής τάξης— και επομένως συνιστά βαθιά ποιοτική μεταβολή.
Ιδεολογία, Ταυτότητα και η Επιστροφή της Πολιτικής των Πολιτισμών
Μια ακόμη κρίσιμη δύναμη που αναδιαμορφώνει την παγκόσμια πολιτική είναι η αναβίωση της ιδεολογίας και της ταυτότητας. Η μεταψυχροπολεμική ψευδαίσθηση περί «τέλους της ιστορίας» και παγκόσμιας νίκης της φιλελεύθερης δημοκρατίας έχει καταρρεύσει.
- Η Επανεμφάνιση του Ισχυρού Κράτους: Η Κίνα και η Ρωσία απορρίπτουν ρητά τις «φιλελεύθερες δημοκρατικές νόρμες», προτείνοντας εναλλακτικά πρότυπα διακυβέρνησης. Οι αφηγήσεις αυτές βρίσκουν απήχηση στον Παγκόσμιο Νότο, όπου ο δυτικός φιλελευθερισμός θεωρείται συχνά υποκριτικός ή ιδιοτελής. Επιπλέον, πολλά κράτη του Νότου απαιτούν μεταρρύθμιση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ, το οποίο θεωρούν παρωχημένο και αντιπροσωπευτικό μιας μεταπολεμικής ισορροπίας ισχύος που δεν αντανακλά πλέον την πραγματικότητα.
- Πολιτισμικός Λόγος: Ηγεσίες όπως του Σι Τζινπίνγκ, του Βλαντίμιρ Πούτιν και του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν πλαισιώνουν την παγκόσμια πολιτική σε πολιτισμικούς όρους, προβάλλοντας την πολιτισμική αυθεντικότητα και απορρίπτοντας τον δυτικό οικουμενισμό
